Xroniki xəstəliklər bir çox amillərin təsiriylə meydana gəlir və insanın həyatı boyu davam edərək həyat keyfiyyətinin azalmasına səbəb olur. Xəstəliyin başlanğıcında simptomlar hələ tam şəkildə özünü göstərmədiyi üçün şəxs və səhiyyə sistemi üçün onu aşkar etmək çox çətin ola bilər. Uzun müddət ərzində yavaş-yavaş inkişaf edən xroniki xəstəliklər qarşısında tibbi müdaxilələr cavabsız qalır.
Hansı bədən sistemində xroniki xəstəlik baş verirsə, o nahiyədəki orqan və toxumaların tam fəaliyyət göstərə bilməməsi səbəbindən müəyyən əlamətlər və əlamətlər meydana çıxır. Xəstəlik prosesinin uzun sürməsi səbəbindən ağrı, yorğunluq və əhval pozğunluğu kimi əlavə simptomlar insanın gündəlik həyatının bir hissəsinə çevrilir. İnsanın iş qabiliyyətinin azalması baş verir. Bu səbəbdən xroniki xəstəliklər də işçi qüvvəsinin itirilməsinin səbəbi kimi ortaya çıxır.
Xroniki xəstəlik, təsirlənmiş toxumada və onun ətrafında immunitet sisteminin funksiyalarının basdırılması səbəbindən şiş strukturlarının meydana gəlməsinə yol aça bilər.
Uzun müddət davam edən xəstəliklər zamanla psixososial pozğunluqların yaranmasına səbəb olur. Kədər, qəzəb, çarəsizlik, özünə inamın itirilməsi, başqalarından asılı olmaqdan narahatlıq və depressiya xroniki xəstəliklərlə müşayiət olunan psixoloji əlamətlərdir.
Xroniki xəstəlik nədir?
Xəstəliyin əlamət və əlamətlərinin ortaya çıxması üçün gözləmə müddəti olan, bir çox səbəbə görə inkişaf edən və qəti müalicəsi olmayan uzun müddətli xəstəliklərə xroniki xəstəliklər deyilir.
Xroniki xəstəliklər müntəzəm tibbi yardım tələb edir və insanın gündəlik həyatının fəaliyyətini məhdudlaşdırır.
Xəstəliyin səbəb olduğu simptomların şiddəti dəyişir. Xəstəlik bəzi dövrlərdə alovlanıb ağır keçə bildiyi halda, digər dövrlərdə xəstəliyin şiddəti azala, səbəb olduğu simptomlar yüngülləşə bilər.
Xroniki xəstəliklərin hansı növləri var?
Xəstəliklərə Nəzarət və Mühafizə Mərkəzi (CDC) və Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) xroniki xəstəlik anlayışı daxilində bir sıra xəstəlikləri qiymətləndirmişlər, bu xəstəliklərdən ən çox yayılanlar bunlardır:
• Ürək-damar xəstəlikləri
• bəzi xərçəng növləri
• 2-ci tip şəkərli diabet
• Piylənmə
• Oynaqların iltihabı (artrit)
• Xroniki tənəffüs xəstəlikləri (KOAH və astma)
ÜRƏK-DAMAR XƏSTƏLİKLƏRİ
Onlar damarların divarlarında qan dövranında yağ molekullarının yığılması səbəbindən məkrli şəkildə irəliləyən xroniki xəstəliklərdir və adətən simptomlar görünəndə irəliləyir. Ürəyi qidalandıran damarlarda ateroskleroz deyilən damar tıxanma prosesi baş verərsə infarkt, beyni qidalandıran damarlarda baş verərsə insult baş verir.
Ölkəmizdə yaxın 10 ildə ürək-damar sistemi ilə bağlı xəstəliklərin sayının iki dəfə artacağı gözlənilir. Fiziki əlamətlərə və simptomlara əlavə olaraq, ürək xəstəliyi olan insanlar üçün depressiya ilə müşayiət olunması olduqca yaygındır.
TİP 2 Şəkərli Diabet
Xroniki metabolik xəstəlik olan şəkərli diabet qanda şəkərin daim yüksək olması ilə xarakterizə olunan bir xəstəlikdir. Bu vəziyyətin səbəbi mədəaltı vəzidən insulin ifrazının pozulması və/və ya orqanizmdə insulinə qarşı müqavimətin formalaşmasıdır. Diabetin yayılması həm kişilərdə, həm də qadınlarda yaşla artır. Bunun səbəbi hərəkətsizlik və balanssız qidalanma kimi zərərli həyat tərzi dəyişiklikləridir.
Əvvəllər şəkərli diabeti olmayan bir şəxsdə acqarına qan şəkərinin ölçülən dəyəri 125 mq/dl-dən yuxarı olarsa, diabet diaqnozu qoyulur.
Tip 2 diabet bütün diabetli şəxslərin 90% -də görülən formadır. Hüceyrələrin insulinə reaksiyası azaldıqda meydana gələn müqavimət var. Xəstəliyin ilkin mərhələsində qanda şəkərin yüksək səviyyəsini normallaşdırmaq üçün ifraz olunan insulinin miqdarı artır.Reaksiyasızlıq davam etdikcə ifraz olunan insulinin miqdarı getdikcə azalır və 2-ci tip şəkərli diabet yaranır.
PİYLƏNMƏ
Onun tezliyi bütün dünyada artmaqdadır və həyat tərzi dəyişiklikləri ilə qarşısı alına bilən bir xəstəlik olduğu üçün vacibdir. Ölkəmizdə piylənmə ən çox 55-64 yaş qrupunda müşahidə olunur.
Bədən kütləsi indeksi 30kq/m2-dən yuxarı olarsa piylənmə, 40kq/m2-dən yuxarı olarsa isə morbid piylənmə adlanır. Bu ölçülər bədəndə normadan çox yağ olduğunu göstərir. Bədən kütlə indeksi xaricində, bel ətrafı və bel-kalça nisbəti bu artıq yağın bədəndə paylanması haqqında məlumat verə bilər. Kişilərdə 102 sm, qadınlarda 88 sm-dən çox olan bel ətrafı böyük olaraq təyin olunur. Eyni zamanda, bel çevrəsini omba çevrəsinə bölməklə əldə edilən bel-kalça nisbəti üçün hədd dəyərləri kişilər üçün 0,95, qadınlar üçün isə 0,88-dir. Bu dəyərdən yuxarı olan insanlar diabet və ürək-damar xəstəlikləri riski altında hesab olunur.
Piylənmə indi bir çox fərqli bədən sistemləri ilə əlaqəli xəstəliklərə yol açdığı üçün müalicəsi lazım olan xroniki bir xəstəlik olaraq görülür. Obez insanlarda ölümcül xəstəliklərin olma ehtimalı artır.
Piylənmə nəticəsində inkişaf edən xəstəliklər:
• metabolik sindrom
• tip 2 diabet
• Ürək çatışmazlığı
• koronar arteriya xəstəlikləri
• koronar arteriya xəstəlikləri
• Gastroesophageal reflü xəstəliyi
• dəri xəstəlikləri
• İmmunitet sisteminin zəifləməsi
• Psixoloji təsir ilə sosial narahatlıq və depressiya
• Döş, kolon, öd kisəsi, qadın reproduktiv orqanları və prostat xərçənginə qarşı həssaslığın artması
• Oynaqlara artan yük və hərəkətin məhdudlaşdırılması səbəbindən diz və kalça oynaqlarında kalsifikasiya
Xroniki respirator xəstəliklər
Tənəffüs yollarını maneə törədən xəstəliklər olan astma və xroniki obstruktiv ağciyər xəstəliyi bütün dünyada milyonlarla insanı təsir edir. Bu iki xəstəliyin yaranma səbəbləri və simptomları fərqli olsa da, xroniki kurs keçirməsi, tənəffüs yollarında iltihaba səbəb olması kimi ortaq xüsusiyyətlərə də malikdir.
Astma tənəffüs yollarının müxtəlif amillərə həddindən artıq reaksiyası nəticəsində yaranır. Bu həddindən artıq reaksiya nəticəsində xüsusilə gecə və səhər tezdən hırıltı, döş qəfəsində sıxılma, öskürək və havaya aclıq hissi yaranır.
Xroniki obstruktiv ağciyər xəstəliyi (KOAH) dünyada dördüncü ölüm səbəbidir. Kiçik tənəffüs yollarında struktur dəyişiklikləri və daralmadan sonra tənəffüs sistemində hava axını məhdudlaşır.
Bu xəstəliklər nəticəsində ağciyərlərin xəstəlik törədən mikroorqanizmlərə qarşı müdafiəsi zəifləyir. Pnevmoniya kimi ölümcül tənəffüs xəstəlikləri riski artır.
Xroniki tənəffüs xəstəliklərində qanda oksigenin miqdarının azalması səbəbindən beyin funksiyaları pozulur, nəticədə narahatlıq və qorxu yaranır.
OYNAQLARIN Xroniki iltihabı (ARTRİT)
Artrit bir və ya bir neçə oynaqda şişlik və həssaslıqla müşayiət olunan iltihablı bir vəziyyətdir. Onun yaratdığı əsas şikayətlər yaşla daha da pisləşən oynaq ağrıları və hərəkətin məhdudlaşdırılmasıdır. Ən çox görülən xroniki oynaq iltihabları arasında ilk ikisi osteoartrit, yəni kalsifikasiya və revmatizm kimi tanınan romatoid artritdir.
Artrozda həddindən artıq istifadə nəticəsində oynaqlarda qığırdaq strukturunda zədələnmələr baş verir. Bu zədələnmədən sonra oynaqların hərəkəti məhdudlaşdırılır. Sürtünmə qabiliyyətinin itirilməsi səbəbindən artikulyar sümüklər bir-birinə sürtülməyə başlayır və bu, sümüklərin məhvinə səbəb olur.
Romatoid artrit isə bədənin müdafiəsinin əsasını təşkil edən immun hüceyrələrinin insanın öz oynağına qarşı apardığı müharibəni təsvir edir. Oynaq mayesi ilə qığırdaq arasında başlayan iltihab zamanla oynağın bütün strukturlarını təsir edə bilər.
