Məhəmməd Rza Pəhləvi- İslahatçı və monarx
Məhəmməd Rza Pəhləvi 1919-cu il oktyabrın 26-da İranın paytaxtı Tehran şəhərində, görkəmli sərkərdə, Pəhləvilər sülaləsinin banisi Rza xanın ailəsində dünyaya göz açmışdı. 1925- ci ildə Rza xan özünü İranın şahı və Məhəmməd Rzanı şahzadə elan edir. Gənc şahzadə 1935-ci ildə İsveçrədəki kolleci bitirdikdən sonra İrana qayıdır və burada Tehran hərbi məktəbində təhsilini davam etdirir.
İkinci dünya müharibəsi zamanı İran öz “neytrallığını” elan etsə də, ölkədə çox güclü faşist kəşfiyyatı vardı. Bunu bilən Sovet höküməti və İngiltərə öz qoşunlarını İranın ərazisinə yeridir. SSRİ qoşunları Güney Azərbaycana girir. SSRİ İranın ərazisinə girməsini 1922-ci ildə İran və SSRİ arasında olan müqavilə ilə izah edir (həmin müqaviləyə görə əgər bir dövlətin təhlükəsizliyinə qarşı şərait yaranarsa digəri onun ərazisinə qoşun yeridə bilər). Ölkədə yaranmış olan vəziyyət Rza şahı öz oğlu Məhəmməd Rza Pəhləvinin xeyrinə taxtdan əl çəkməyə məcbur edir və o, Cənubi Afrikaya sürgün olunur. Rza şah Pəhləvi 1944-cü il 26 iyul tarixində sürgündə vəfat edir. Sonralar Məhəmməd Rza atasının cəsədinin qalıqlarını İrana gətirdərək,onun məzarı üstündə məqbərə tikdirir. İndi isə,o məqbərə yoxdur. İranda İslam Respublikası bərqərar olduqdan sonra, bu məqbərə sökülüb.
Məhəmməd Rza 1942-ci ildə SSRİ və Böyük Britaniya ilə əməkdaşlıq etmək istədiyini bildirərək, onlarla ittifaq müqaviləsi bağlayır. 9 sentyabr 1943–cü ildə Şahın fərmanı ilə Almaniyaya müharibə elan edilir.Elə həmin il, gənc Pəhləvi antihitler koalisiyasının üç aparıcı ölkəsinin liderlərini: ABŞ prezidenti Franklin Ruzvelt, Britaniyanın baş naziri Uinston Çörçil və sovet diktatoru İosif Stalini ölkəsində böyük təm-təraqla qəbul edir.Bununla da,tarixdə silinməz iz buraxan “Tehran-43”ün təməli qoyulur.
Məhəmməd Rza kənd təsərrüfatında güclü islahatlar yaratdı.Bu sahədə kapitalist sisteminin bərqərar olması müəyyən mənada mütərəqqi idi.Ona görə ki,İranda buna qədər feodal münasibətlər hökm sürürdü. Amma islahatın ancaq mülkədar və kapitalist zümrənin marağında keçirilməsi, geniş kəndli kütləsinə çox baha başa gəldi.Kənd icmalarının düşünülmədən dağıdılması, kəndlilərin böyük şəhərlərə üz tutmasına səbəb oldu. Surətli urbanizasiya ölkədə kəndlə şəhər arasında əhalinin qeyri-bərabər bölüşdürülməsinə gətirib çıxardı. Öz kəndlərindən və adət etdikləri patriarxal həyat tərzlərindən,belə tezliklə ayrılan kəndlilər, surətli modernizasiyaya tab gətirə bilmədilər. Nəticədə müxalif ruhanilər xalqın bu narazılığından istifadə edib, 1979 –cu ildə Məhəmməd Rza Pəhləvini devirdilər.
Rza şah hakimiyyəti dövründə qərbləşmə siyasəti apararaq, ölkədə güclü iqtisadi struktur yaratdı. Qadın hüquqlarının bərpası üçün bir sıra islahatlar keçirdi. Yeri gəlmişkən, ona İranın “Atatürk”ü də deyirlər: onun zamanında çadra rəsmi olaraq, qadagan edildi. Bunu ruhanilər ona heç cür bağışlaya bilmədilər. Qadınların təhsilinə icazə verdi, məktəbləri dinin nəzarəti altından çıxardı. Hazırda Iranda mövcud olan hüquq sistemi Rza Pəhləvinin zamanında işlənib hazırlanıb.
Bu gün İran – islam dövlətidir , dünyəvi islahatlar keçirmiş Rza Pəhləvini , burada tərifləmək qəbul edilməyib. Lakin, onun öz dövlətinin qurulmasında verdiyi töhfələri unutmaq olmaz. Rza Pəhləvi fars şahlarının tacının əvvəlki şöhrətini yenidən qaytarmışdı. O, çox az sayda hökmdarlardan idi ki, islahatçı və monarxın xüsusiyyətlərini özündə birləşdirmişdi.
Atatürkün xeyir-duasıyla kəsilən nigah
Rza Pəhləvi üç dəfə ailə qurub. Şahın həyat yoldaşı olaraq seçdiyi hər üç qadın – Fevziyyə, Sürəyya və Fərəh haqlı olaraq ötən əsrin ən gözəl qadınlarından hesab olunurlar.
İran şahının Fevziyyə ilə toyu
1936-38-ci illərdə Tehrandakı zabit məktəbində təhsil alan gələcək şah, elə ali təhsilini başa vurduğu il – 18 yaşında Misir şahı I Fuadın qızı, 16 yaşlı Fevziyyə bin Fuadla ailə qurdu. Şahın birinci evliliyi uğurlu olmadı. Bu evliliyin əsas təşəbbüskarı Məhəmmədin atası, Rza Şah Pəhləvi idi. Ata Pəhləvi oğlunun Misir şahının böyük qızı Fevziyyə ilə evlənməsi üçün böyük əmək sərf edirdi. Bu məsələ şahın 1935-ci ildə baş tutan Türkiyə səfəri zamanı prezident Mustafa Kamal Atatürklə də müzakirə olunmuşdu. Atatürk, bu nikahın yalnız iki ölkə deyil, bütünlüklə Yaxın Şərq üçün uğurlu seçim olduğunu vurğulamışdı.Əfsuslar olsun ki,ərəbcədən tərcümədə adının mənası “uğurlu” olan Fevziyyə ailə həyatında istədiyi uğuru qazana bilmədi.
1940-cı ildə qızları Şahnaz dünyaya gəldikdən sonra cütlüyün münasibətləri lap pisləşdi və tezliklə Fevziyyə boşanmaq istədiyini bildirdi. Fevziyyə Tehran sarayında heç cür rahatlıq tapa bilmirdi, fars dilini öyrənməməkdə israr edir və şahla yalnız fransız dilində danışardı. Məhəmməd Rzanın əkiz bacısı Əşrəflə ulduzu heç cür barışmayan şahzadə, qardaşı Fəruqun məsləhəti ilə II Dünya müharibəsi bitən kimi Qahirəyə qayıdır və boşandıqlarını elan edir. İran tərəfi yalnız 1948-ci ilin noyabrında boşanmanı rəsmiləşdirdi. Boşandıqdan sonra yayılan rəsmi məlumatda İran iqliminin şahzadənin səhhətinə mənfi təsir etməsi əsas səbəb kimi göstərilmişdi. Fevziyyə və Məhəmməd Rzanın bu nigahdan olan yeganə qızları Şahnaz, İran qanunlarına əsasən atası ilə birgə qalır və Pəhləvi ailəsinin təlim-tərbiyəsi altında böyüyür.
Tezliklə, 1949-cu ilin martında Fevziyyə uzaq qohumları, sabiq müdafiə naziri İsmayıl Şirinlə ailə qurur. Fevziyyə Şirin adı ilə tanınan keçmiş şahzadə 2013-cü il iyulun 2-də 92 yaşında vəfat edib. Məhəmməd Rza Pəhləvinin digər həyat yoldaşlarından fərqli olaraq, o, uğursuz evliliyi, Tehran sarayı və şah barədə demək olar ki, heç nə danışmadı.
Qəmgin baxışlı şahzadə
Məhəmməd Rza Pəhləvinin ikinci həyat yoldaşını ötən əsrin ən gözəl və cazibədar qadınlarından biri adlandırsaq, yəqin ki, səhv etmərik. Anası alman, atası fars olan Sürəyya İsfəndiyari Bəxtiyari 1932-ci ildə İsfahanda doğulmuşdu. 1947-ci ildə valideynləri,bu qəribə, yaşıl-mavi rəngli gözləri olan qızı Avropaya apardılar. Sürəyya Parisdə mükəmməl təhsil aldı. Avropada qalsaydı, gənc filoloq və teatra böyük marağı olan Sürəyyanın gələcək taleyi bəlkə də,tamamilə fərqli ola bilərdi.
1951-ci ildə Məhəmməd Rza yenidən ailə qurmaq fikrinə düşəndə,şah sarayına gətirilən minlərlə gənc qızın fotosu arasında Sürəyyanın da,şəkli vardı. Məhəmməd Rza,o zaman tərəddüd etmədən Sürəyyanı münasib bildi. Şah sarayına dəvəti böyük təəccüblə qarşılayan gənc Sürəyya şahla cəmi bircə dəfə görüşdü. Bu bircə görüş kifayət etdi ki , şah qərarını versin. Nahardan sonra, gecə saat 2-də İsfəndiyarilərin evinə zəng vuran Rza şah, Sürəyyəya evlilik təklifi etdi və təklifinə müsbət cavab aldı.
Hollandiyadan Sürəyya ilə Məhəmməd Rza Pəhləvinin toyuna yarım ton arxideya, al qərənfil və zanbaq gətirildi. Bəy və gəlinə verilən bahalı hədiyyələr içərisində İosif Stalin tərəfindən göndərilən su samurunun xəzindən olan manto və üstü qara brilliantlarla bəzədilmiş stolüstü yazı dəsti də vardı. Deyilənlərə görə, Şah Sürəyyanı dəlicəsinə sevib, İsfəndiyari də bir an olsun onu tək qoymayıb. Ancaq onların xoşbəxt günlərinin ömrü uzun çəkmədi.
Sürəyya
Saray astroloqları Sürəyyanın ailəyə yalnız bədbəxtlik gətirəcəyini söyləyirdilər. Pəhləvi ailəsinin qəbul edə bilmədiyi,bu avropalı qız isə,ərinə varis verə bilməyəcəyini bilir və buna çox üzülürdü. Məhəmməd Rza isə, ondan ayrılmamaq üçün yollar axtarırdı…
O, konstitusiyaya dəyişiklik edərək, özündən sonra qardaşını varis elan etmək istəyirdi. Hətta bir müddət Sürəyyanı birinci həyat yoldaşı qalmaq şərtilə, varis dünyaya gətirə biləcək ikinci qadınla evlənməyə razılıq verməsinə təkid edir. Lakin Məhəmməd Rzanın konstitusiyanı dəyişmək cəhdini dövlət, ikinci həyat yoldaşı təklifini isə Sürəyya rədd etdi. Ailəsinin, xüsusən də,anasının təzyiqlərindən sonra,başqa çıxış yolu tapmayan Məhəmməd Rza və Sürəyya 1958-ci ilin martında boşandılar. Sürəyya Avropaya – ailəsinin yanına qayıtsa da, Şah dəfələrlə onun arxasınca Fransaya gedir, qayıtması üçün ağlayır, yalvarır. Sürayya, həm də, şahın həyatının yeganə məhəbbəti olub. Ancaq,bu qız həyat yoldaşını, sevdiyi kişini başqa qadınla paylaşmaq fikrini heç cür qəbul edə bilməyib. Ömürlərinin qalan hissəsini Şah və Sürəyya bir-birilərini dünya səlnaməsində davamlı izləyiblər. Boşandıqdan sonra, Sürəyya özünü kinoda sınamaq qərarına gəlir. Rejissor Dino Laurentsin layihələrində iştirak edir, bahalı zinət əşyaları və dəbli geyimləri ilə göz oxşayırdı. Görünür, bir vaxtlar, iranlı astroloqların dedikləri hardasa düz imiş – Sürəyya sevdiyi insanlara bədbəxtlik gətirib. Şahdan sonra bir daha ailə qurmayan İsfəndiyarinin digər sevgisi – rejissor Franko İnzovina da avtomobil qəzasında həlak olub.
İran şahının ən çox sevdiyi qadın – Sürəyya
1991-ci ildə Parisdə nəşr olunan və bestsellərə çevrilən “Tənhalıq sarayı” kitabında Sürəyya həyatını “sona qədər oynanmamış pyes” adlandırıb və Şahı qorxaqlıqda ittiham edib. O, bəlkə də haqlıydı. Sevdiyi qadını varis ucbatından tərk edən Pəhləvi, iki oğlunun taleyindən xəbərsiz olaraq, bu dünyanı tərk etdi və bir oğlunun intiharını, taxt-tacın varisi digər oglununsa illərdir ki, doğma torpağına ayaq basa bilmədiyini görmədi…
Avropadakı həyatı nə qədər dəbdəbəli, gözqamaşdırıcı olsa da, Sürəyyanı nahaq yerə “qəmgin baxışlı şahzadə” adlandırmayıblar – onun məhəbbəti və xoşbəxtliyi Tehranda qalmışdı. Sürəyya 2001-ci il oktyabrın 25-də Parisdə keçirdiyi iflic nəticəsində vəfat edib. 75 milyon avroluq mirasını vəsiyyət etməyə isə bir varis tapa bilmədi.
Varisin anası- Fərəh Pəhləvi
Əslən azərbaycanlı, Fərəh Diba 1938-ci ildə Təbrizdə anadan olub. Atasının vaxtsız ölümündən sonra anası ilə birlikdə Tehrana köçən Fərəh, fransız kollecində oxuyub. Ali təhsilini Parisdə alan gənc, 1959-cu ildə İran səfirliyində təşkil olunan ziyafət zamanı xaricdə təhsil alan digər tələbələrlə birlikdə şaha təqdim olunur. Aralarındakı yaş fərqinə (tanış olanda şahın 40, Fərəhin isə 21 yaşı var idi) və ondan əvvəl artıq iki dəfə ailəli olmasına baxmayaraq, Fərəh də Rzanın cazibəsi qarşısında aciz qalıb. Tehrana birlikdə qayıdan cütlük bir müddət münasibətlərini gizli saxlasa da, həmin ilin dekabrında baş tutan toy mərasimindən sonra,İran xalqı, bu azərbaycanlı qızı ilə tanış olub. İlk iki evliliyin də varis ucbatından dağıldığını yaxşı bilən Fərəh ümidləri doğruldur. 1960-cı il oktyabrın 30-da İran taxt-tacının yeni varisi Rza şah dünyaya gəlir. Pəhləvi cütlüyünün daha üç övladı – Fərəhnaz, Əlirza və Leyla şah sarayına çoxdan gözlənilən uşaq sevincini gətirir. 1967-ci ildə Şərqdə ilk dəfə olaraq keçirilən tacqoyma mərasimindən sonra, Fərəh – şahbanu tituluna sahib olur. Bu, dövrünün sensassiyasına çevrilir. O zamanadək qadına belə hüquq verilməmişdi.
Əvvəllər Fərəh hökumət işlərinə maraq göstərmirdi, onun fəallığının ən məhsuldar vaxtı 1970-ci illər oldu. Şah və şahbanu İranı müasirləşdirməyə çalışırdılar. Fərəh İranda dəb qaydalarını yaratdı, onun zamanında qızları baletə qoymaq və Qərbdə oxutmaq populyarlaşdı. İranlılar bir neçə dil öyrənməyə başladılar. Şahbanu mütəmadi olaraq İran əyalətlərini gəzərək xalqla ünsiyyətdə olur, tibbin və təhsil ocaqlarının vəziyyətini yaxşılaşdırırdı. Ən böyük uğurlarını incəsənət sahəsində qazanmışdı. Onun təşəbbüsü ilə İrana bir çox tarixi sərvətlər qaytarılmış, həmçinin Asiya ərazisində ən böyük muzey yaradılmışdı. Fərəh qadınların hüquqları uğrunda uğurlu mübarizə aparırdı. Öz fəaliyyəti nəticəsində şahbanu xalq arasında böyük populyarlıq qazanmışdı. Həmçinin o, Qərbdə də, olduqca məşhur idi. Şah və şahbanu Şərqin ən gözəl cütlüklərindən hesab olunurdular.
Qürbətdə keçən ömür
1979-cu ilin yanvarında həyati təhlükə ilə üzləşən şah və ailəsi ölkədən qaçmağa məcbur olurlar. Sonralar Fərəh həmin günü belə xatırlayır: “Həyatımın ən ağır anı Tehran hava limanında dayanan yoldaşımın gözündəki yaşları görmək idi. Yadımdadır, zabitlərdən biri dizi üstə çöküb şaha yalvarırdı ki, getməsin…”
Əvvəlcə Misirə pənah aparan ailə, daha sonra Mərakeşə, Baham adaları və Meksikaya üz tutsa da, Şahın səhhətində yaranan problemlər, onları Amerikaya getməyə məcbur edir. Rza Pəhləvi qan xərçəngindən əziyyət çəkirdi. Amerikaya gəlişi ilə iki ölkə arasında siyasi böhran yaradan Şah, sonda çarəsiz şəkildə Misirə qayıdır. Həkimlərin səyi nəticəsiz qalır və o, 1980-ci il iyulun 27-də 60 yaşında vəfat edir. İranın sonuncu Şahı Qahirənin Ər-Rifai məscidində dəfn olunub.
Misir Prezidenti Ənvər Sədatın ölümündən sonra, Reyqanın dəvəti ilə Amerikaya gedən Fərəh, bütün həyatından bəhs edən “Yıxılan rejimin və bitməyən eşqin hekayəti” adlı kitabını qələmə alır. Kitab qısa zamanda bestsellerə çevrilir, müxtəlif dillərə tərcümə olunur. Həyat yoldaşı Rza Pəhləvinin ardından, Fərəh daha iki faciə yaşadı. 2001-ci ildə kiçik qızı, 31 yaşlı Leylanın ölüm xəbərini aldı. Məşhur italyan dizayneri Valentinonun ən yaxşı modellərindən olan Leylanın model biznesindəki fəaliyyəti depressiya ilə nəticələndi. Səfərlərin birində,o həddindən artıq dərman qəbul edərək, Londonda qaldığı oteldə intihar edir. Leylanın ölümündən 10 il sonra, 2011-ci il yanvarında Fərəhin ikinci oğlu Əlirza da evində ölü tapılır. Boston, Priston, Harvard kimi nüfuzlu təhsil ocaqlarında oxuyan və bacısının ölümündən sonra özünə gələ bilməyən Əlirza, başına atəş açaraq intihar edir.Kim deyə bilərdi ki,bir zamanlar xoşbəxtliklərinə qibtə edilən,sərvət ayaqlarının altında,səadəti ovuclarının içinə toplayan Pəhləvilərin sonu belə bir hüsrana tuş gələcək…
