Qardaş Bakıda Səlcuq izləri – ARMY.AZ

Azərbaycanın paytaxtı Bakının hər yerində Səlcuqluların izlərinə rast gəlmək mümkündür. Qardaş ölkə Azərbaycan tarixi və təbii gözəllikləri, inkişaf edən iqtisadiyyatı ilə Qafqazın parlayan ulduzuna çevrilib.

21-25 may 2024-cü il tarixlərində Azərbaycanın paytaxtı Bakıya qısamüddətli səfər etdik. Bu, mənim Bakıya ikinci səfərim idi. 2010-cu ilin payızında “Böyük Səlcuqlu İrsi Layihəsi” münasibətilə Azərbaycanın bəzi şəhərlərini görmək fürsətimiz oldu. Azərbaycanda olduğumuz müddətdə Böyük Səlcuqlular dövrünə aid tikililəri, muzeylərdə sərgilənən əsərləri müəyyənləşdirib lentə aldıq. Bu səfər Türkiyə Cümhuriyyəti Cumhurbaşkanlığı tərəfindən maliyyələşdirilən “Türklərin İrsi Layihəsi”nin çöl araşdırması çərçivəsində baş tutub. Bir neçə ildir davam edən bu layihədə mən də fotoqraf kimi fəaliyyət göstərirəm. Daha əvvəl getdiyim bir çox türk-islam şəhərləri kimi, Bakı da gəzməkdən zövq aldığım şəhərlərdən biridir. Cənubi Qafqazın mühüm şəhərlərindən biri olan Bakının tarixi çox qədimlərə gedib çıxır. Bakının nə vaxt yarandığı məlum olmasa da, Abşeron, Şüvəlan, Pirallahı, Merdəkan və Əmircan kimi ərazilərdə yerləşir, e.ə. Eramızdan əvvəl 3000-1000-ci illərə aid arxeoloji tapıntılar şəhərin tarixinin yüzilliklərə gedib çıxdığını sübut edir. Təbii ki, Azərbaycanın tarixi nə qədər qədim olsa da, hazırda bizi ancaq türk dövrünə aid əsərlər maraqlandırır. İlk səfərimizdən 14 ilə yaxın vaxt keçdikdən sonra Bakı fiziki cəhətdən çox dəyişdi. Təqdir edəcəyiniz kimi, məhdud zaman ərzində bütün şəhəri görmək mümkün olmadığı üçün bu yazıda layihəmizdəki əsərlərdən danışacağıq və bu əsərlər haqqında müşahidələrimizi sizinlə bölüşəcəyik.

Düşünürəm ki, Xəzər dənizinə yaxın olan İçəri şəhəri üçün “Bakının ürəyi” ifadəsini işlətsək, səhv olmaz. Azərbaycanlılar İçərişəhərə o qədər önəm verirlər ki, iç qala olan rayon Bakının vitrininə bənzəyir… Bu da öz əhəmiyyətinə görə olmalıdır və İçərişəhərin rəhbərliyi birbaşa prezident İlham Əliyevə tabedir. . Azərbaycanda YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilmiş ilk tikili olan İçəri şəhəri divarlarla əhatə olunub. İçərişəhər 2000-ci ildə Qız qalası və Şirvanşahlar sarayı ilə birlikdə siyahıya daxil edilib. Şəhərin ətrafındakı divarlar çox yaxşı qorunub saxlanılıb və hündürlüyü 8-10 metrdir. Şamahı, Salyan və Çift Kapı İç Şəhərin çölə açılan ən əhəmiyyətli qapılarıdır. Qalanın içərisində müxtəlif dövrlərə aid məscidlər, məscidlər, mehmanxanalar, hamamlar, evlər, mağazalar və saraylar var. Bu binaların demək olar ki, hamısı bərpa olunub, abadlıq işləri aparılıb. Turistlərin sevimlisi olan İçəri şəhəri gecə yarısına qədər çoxlu ziyarətçiləri qəbul edir. Qala daxilindəki tarixi binalar, dar küçələr, restoranlar, kafelər və mağazalar müxtəlif millətlərdən olan qonaqlarla doludur. Türkiyə, Rusiya, İran və ərəb ölkələrindən gələn turistlərlə yanaşı, çoxlu hindistanlı turistlər də şəhəri ziyarət edir. İçəri şəhərdə ən böyük problem nəqliyyat vasitələrinin tarixi əraziyə buraxılmasıdır. İç qalada hələ də yaşayış yeri kimi istifadə edilən binalar olduğu üçün məncə nəqliyyat vasitələrinin girişinə icazə verilir, lakin orada yaşayan avtomobil sahiblərinə şəxsiyyət vəsiqəsi və ya kart verilməklə bu problem həll oluna bilər. Tarixi əraziyə nəqliyyat vasitəsi ilə daxil olmaq böyük xaosa səbəb olur. Küçələrdə dayanan avtomobillər piyadalar üçün böyük problem yaradır.

QIZ QALASI

Qız qalası İçərişəhərin ən mühüm tikililərindən biridir. Qala Bakının simvoludur. Böyük qaya üzərində tikilmiş 28 m hündürlüyündəki qala 8 mərtəbədən ibarətdir. İçərişəhərlə birlikdə YUNESKO-nun Dünya İrs Siyahısına daxil edilmiş Qız Qalasının divarında “Davud oğlu Məsutun qalası” yazısı var. Bu kitabə yəqin ki, qalanın memarına məxsus olmalıdır. Kitabənin yazı üslubu XII əsrə aiddir. Qız qalasının 19-cu əsr kitabəsinə yaxın olduğu üçün Böyük Səlcuqlar dövründə tikildiyini söyləmək mümkündür, lakin qalanın tarixi ilə bağlı tarixçilər eyni fikirdə ola bilmədiklərindən, binanın 1990-cı il tarixinə aid olduğunu iddia edənlər də var. Qeysəriyyə məbədi, Zərdüşti məbədi və ya hətta rəsədxana. Axı açıq-aşkar müdafiə quruluşu olan Qız qalası Abşerondakı Merdəkan, Ramana, Şüvəlan və Nardaran qalalarını xatırladır. Ziyarətçilər istəsələr, qalanın içini də ziyarət edə bilərlər.

MƏHƏMMƏD MƏSCİDİ

İçərişəhərdə yerləşən Məhəmməd məscidi Şimali Azərbaycanda və Bakıda məlum tarixi olan ən qədim məsciddir. 2010-cu ildə biz Bakıda olarkən bərpa olunduğu üçün məscidi ziyarət edə bilmədik. Məscid Avstriya şirkəti tərəfindən bərpa olunurdu. Binanın ətrafında iskele olduğundan fotoşəkil çəkə bilmədik. Təbii ki, uzun müddət keçdiyi üçün bərpa işləri başa çatdırıldı və məscid ibadət üçün açıldı. Məscidin şimal divarındakı kitabəyə görə, 1078-ci ildə Böyük Səlcuqlular dövründə Məhəmməd bin Əbu Bəkr tərəfindən tikilmişdir. Sovet dövründə bağlanan məscid 1991-ci ildə təmir edilərək yenidən ibadət üçün istifadəyə verilib. Məscidin xarici kadrlarını çəkdikdən sonra içəri keçmək istədik, ancaq qapı bağlı olduğundan içərisini görmək imkanımız olmadı. Çəkilişdə bizə kömək edən məmur dedi ki, cümə günü günorta saatlarında məscidin içini görə biləcəyik. Cümə günü yenidən məscidə baş çəkdik və hərimin şəklini çəkdik.

BAKI CÜMƏ MƏSCİDİ

İçərişəhərdə mütləq görülməli tikililərdən biri də Bakı Cümə Məscididir. Məscid təmir olunub, lakin minarəsi orijinal olaraq qalır. Minarənin alt hissəsində irili-xırdalı çoxlu kitabələr var. Yazıların bir hissəsi sökülən məsciddən köçürülüb. Yazıların ən qədimi XII əsrə aiddir. 19-cu əsrə aid olduğu üçün minarənin eyni əsrdə tikildiyi təxmin edilir. Minarənin eyvanında gözəl motivlər və yazılar var. Yazılardan da anlaşıldığı kimi minarə Böyük Səlcuqlar dövründə tikilmişdir. Minarənin alt hissəsindəki digər yazılar sonrakı dövrlərdə aparılan təmirlərə aiddir. Sovet İttifaqı dövründə Azərbaycan kimi türk dövlətlərindəki tarixi binaların kitabələrindən Moskva və Sankt-Peterburqda istifadə olunurdu. Sankt-Peterburqdakı muzeylərə aparıldığını nəzərə alsaq, bu məscidin çox şanslı olduğunu söyləmək olar.

AŞUR MƏSCİDİ

Böyük Səlcuqlular dövrünün əsəri olan Aşur məscidi də Bakı Cümə məscidinin yaxınlığında yerləşir, lakin məscidin bərpası davam etdiyi üçün onu ekranla əhatə ediblər. Bakıya ilk gəlişimizdə məscidin fotolarını çəkdik. Məscid XIX. Əsrin sonlarında neft biznesi üçün Bakıya gələn ləzgilər tərəfindən istifadə olunduğu üçün camaat arasında Ləzgi məscidi kimi də tanınır. Köhnə mehrabın üzərindəki yazıya görə, məscidi Bakulu ustadı Aşur bin İbrahim Neccar tikdirmişdir. Bina zamanla yer səviyyəsindən aşağıda qaldı. Çöldən düz damlı düzbucaqlı bina kimi görünsə də, tavanı içəridən yarım silindrik görünüşə malikdir. Minarəsi olmayan məscidin cənub-şərq fasadındakı pəncərənin üstündə “Mülk Allaha məxsusdur” yazısı var. Hərimin cənub-şərq divarının ortasındakı mehrab orijinaldır, lakin qiblə istiqaməti düzgün hesablanmadığından 20-ci əsrdə tikilmişdir. Əsrin əvvəllərində yeni mehrab tikilmişdir. İkinci mehrab iki divarın kəsişdiyi küncdə qoyulur. Köhnə qurbangah bu gün kitabxana kimi istifadə olunur.

ŞİRVANŞAHLAR SARAYI

Şübhəsiz ki, Bakı deyiləndə ilk ağıla Şirvanşahlar gəlir. Bir müddət Şirvanşahlar Səlcuqluların və Atabəy Şəmsəddin İldənizin hakimiyyəti altında yaşadılar. Müxtəlif funksiyalı memarlıq vahidlərindən ibarət saray kompleksi şəhərin ən mühüm tarixi abidələrindən biridir. Şirvanşahlar Sarayı 2000-ci ildə İçərişəhər bölgəsi və Qız qalası ilə birlikdə YUNESKO tərəfindən Ümumdünya Mədəni İrs Siyahısına daxil edilib. 1964-cü ildən muzey kimi fəaliyyət göstərən sosial kompleks Bakının tarixi zənginliyini göstərən binalar qrupudur. Bundan əlavə, Bayıl qalasının kitabələrinin əhəmiyyətli bir hissəsi sarayın həyətində sərgilənir. Onun kitabəsinə görə, 1232-1234-cü illərdə tikilmiş Bayıl qalasının xarabalıqları bu gün tamamilə Xəzər dənizinin suları altında qalıb. 1939-1969-cu illərdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı dənizdən çıxarılan kitabələr hazırda Şirvanşahlar Sarayının həyətində sərgilənir. Bəziləri tək və ya panno şəklində olan fiqurlu bəzəkləri ehtiva edən kitabə parçaları 13-cü əsrə aiddir. XIX əsr türk sənətinin Azərbaycanda mühüm nümunələrindən biridir. Yazılardan ikisi Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində, ikisi isə İçərişəhərdə Qız Qalasının yaxınlığında yerləşən, Bakı bazarı kimi tanınan eyvanlı binanın həyətində sərgilənir.

RAMANA VƏ MERDEKAN QASALLARI

Ramana qalası Bakının Sabuncu rayonunun Ramana qəsəbəsində yerləşir. Ramana qalası Xəzər dənizi sahilindəki digər müdafiə tikililəri ilə birlikdə 2001-ci ildə YUNESKO-nun qoruq siyahısına daxil edilmişdir. Xarici divar və içərisindəki hündür bazilikadan ibarət olan qala 12-ci əsrdə tikilmişdir. əsrdə tikildiyi təxmin edilir. Bəzi tarixçilər qalanın 14-cü əsrdə tikildiyini deyirlər. Onun 19-cu əsrdə Şirvanşahların göstərişi ilə tikildiyini iddia edir. Qalaya bitişik, 17-ci əsrdə. Burada 19-cu əsrə aid məscid var. Abşeron yarımadası Bakıda neft quyularının yerləşdiyi rayondur. Əraziyə addımlayan kimi atların ahənglə işlədiyini görür və yağ iyini hiss edirsən. Azərbaycanlılar ümumiyyətlə neftə “naft” deyirlər. Abşeron yarımadasında yerləşən Böyük Merdekan qalasının kitabəsinə görə, 1187-ci ildə Böyük Səlcuqlar dövründə tikilmişdir. Qala yazısı bu gün Rusiyanın Sankt-Peterburq şəhərindədir. Sankt-Peterburqdakı Ermitaj muzeyində sərgilənir. Qala kvadrat planlıdır, künclərdə yarımdairəvi bürclərlə dəstəklənir, qabırğalı xarici divardan və kvadrat planlı baş qüllədən ibarətdir. Çöl divarla bazilika arasında olan həyətdə sisternlər və taxıl anbarları var. Qala içərisində fiqurlu qəbir daşları, kitabələr və memarlıq nümunələri sərgilənir. 1482-ci ildə tikilmiş Tubaşah məscidi Böyük Merdekan qalasının tərəfində yerləşir. Memarlıq baxımından Ramana və Böyük Merdekan qalalarından bir qədər fərqli olan Merdekan qalası Abşeron yarımadasında Böyük Merdekan qalasının yaxınlığında yerləşir. Dairəvi baş qüllənin ətrafında xarici divarlar var. Qalanın əsas qülləsində yarımadadakı digər qalalarla eyni dövrə aid iki kitabə var.

AZƏRBAYCAN MİLLİ TARİX MUZEYİ

Bakıda müxtəlif əşyaların sərgiləndiyi çoxlu muzeylər var, lakin Səlcuqlular dövrünə aid əsərlər ümumilikdə Azərbaycan Milli Tarix Muzeyində sərgiləndiyi üçün yazımızda yalnız bu muzeydən bəhs edəcəyik. 1920-ci ildə açılmış Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi Bakının ən böyük muzeyidir. Tağıyev küçəsindəki muzey iki ayrı bölmədən ibarətdir: Azərbaycanın qədim dövrlərinə aid arxeoloji və etnoqrafik materialların sərgiləndiyi Milli Muzey və məşhur neft sərvətlərindən biri olan Hacı Zeynəlabidinin yaşadığı ev. Binanın bədii tərəfi də güclüdür, içəridə nümayiş etdirilən əşyalar. Milli Muzey bölməsində müxtəlif dövrlərə aid çoxlu eksponatlar, həmçinin Şirvanşahlar və Böyük Səlcuqlular dövrünə aid əşyalar sərgilənir. Muzeydə xüsusilə Böyük Səlcuqlular dövrünə aid keramika, metal və daş əsərləri çox diqqəti çəkir.

ASANLIQ GÖRƏ BİLƏCƏK ŞƏHƏR

Səyahət zamanı səyahətçi üçün ən vacib şeylərdən biri yeni yerlər kəşf etmək, eyni zamanda təyinat yerinin unikal ləzzətlərini dadmaqdır. Azərbaycan qardaş ölkə olduğu üçün aramızda xırda şeylərdən başqa mədəniyyət fərqi yoxdur… Dil problemi, yeyib-içmək problemi olmadığı üçün Bakıya, daha doğrusu, bütün Azərbaycanı rahatlıqla gəzə bilərsiniz. Qafqazın ən mühüm mədəni və ticarət şəhəri olan Bakı turizm baxımından regionda cəlbediciliyini günü-gündən artırır. Bakı tarixi şəhər olmaqla yanaşı, son illərdə tikilmiş müasir binaları ilə də diqqət çəkir. Şəhərin mərkəzində və Xəzər dənizinin sahilində yerləşən göydələnlər Bakıya metropol siması verir. Bakıda xüsusilə əsas küçələr, parklar, meydanlar çox baxımlıdır. Biz Bakıda olarkən əsas küçələrdə bəzi binalarda fasad abadlıq işləri davam edirdi. Türk-İslam tarixi ilə maraqlanırsınızsa, Azərbaycanı mütləq görməlisiniz. Xüsusilə yaz və payız qardaş ölkəmiz Azərbaycana səfər etmək üçün ideal fəsillərdir. İmkanınız varsa, səyahət proqramına Bakı ilə yanaşı, Gəncə, Şəki, Quba, Qobustan, Qəbələ, Şamaxı və Lənkəran şəhərlərini də daxil edə bilərsiniz. Siz turizm agentlikləri vasitəsilə Azərbaycan ətrafında səyahət edə bildiyiniz kimi, Bakı Heydər Əliyev Beynəlxalq Hava Limanından avtomobil icarəyə götürməklə də fərdi səyahət edə bilərsiniz.

ŞAKI ŞƏHƏRİNİ GÖRMƏLİDİR

Bu səfər zamanı Bakı ilə yanaşı Şəkiyə də getmək imkanımız oldu. Azərbaycanın tarixi şəhərlərindən biri olan Şəki tarixə, təbiətə, mədəniyyətə marağı olan səyahətçinin mütləq görməli yerlərindən biridir. Tarixi İpək Yolu marşrutu üzərində yerləşən Şəki təbii gözəlliklərinə görə Konyanın Meram rayonu və İranın Dəmavənd şəhəri ilə çox oxşardır. Qafqazın yaşıl bir vadisində yerləşən Şəki karvansarayları, mehmanxanaları, sarayları, məscidləri və orijinal mülki memarlıq əsərləri ilə diqqət çəkir. Mərhum şair Bəxtiyar Vahapzadənin doğulduğu Şəki çox sakit yerdir. Ümid edirik ki, beynimizdə dərin izlər buraxan bu gözəl şəhərlə bağlı təəssüratlarımızı jurnalımızın başqa bir sayında təsvir edək.