“Xankəndi” sözü hallanarkən necə yazılmalıdır?

Ordumuzun antiterror tədbirləri sayəsində Xankəndi şəhərinin düşmən işğalından azad olunması hər bir Azərbaycan vətəndaşını sevindirdi. Amma bu sevinc sosial şəbəkələrdə yazılı formada çatdırılanda başqa mübahisəli mövzunu yenidən gündəmə gətirdi. Vətən müharibəsi başlayandan bu günədək şəhərin adının hallanarkən “Xankəndiyə” yoxsa “Xankəndinə” olaraq yazılması halına aydınlıq gətirilməyib.

Metbuat.az xəbər verir ki, AZƏRTAC mövzu ilə bağlı dilçilərin fikirlərini öyrənib.

Dövlət Dil Komissiyası yanında Monitorinq Mərkəzinin direktoru professor Sevinc Əliyevanın fikrincə, “Xankəndiyə” yazılışı doğrudur. Professor fikrini belə əsaslandırıb: “İkinci növ təyini söz birləşməsi əsasında əmələ gələn mürəkkəb sözlər sadə söz kimi hallanır. Bu zaman sonu -ı⁴ mənsubiyyət şəkilçisi ilə işlənən mürəkkəb sözlər yönlük halda -ya, -yə şəkilçiləri ilə, sonu -sı⁴ mənsubiyyət şəkilçili sözlər isə -na, -nə şəkilçiləri ilə işlənir. Məsələn: “Xankəndiyə”, “Xankəndidə”, “yeralmasına”, “yeralmasında” və s. Saitlə bitən sözlər yönlük halda -ya, -yə şəkilçisi qəbul edir. Məsələn, “almaya”, “babaya” və s. Bu qəbildən olan sözlər mənsubiyyət şəkilçisi ilə işləndikdə -na, -nə şəkilçisi qəbul edir. Məsələn, “almasına”, “babasına” və s. “Xankəndi” də saitlə bitən sözdür. Yönlük halda -yə şəkilçisi artırılır, çünki söz birləşməsi deyil, mürəkkəb sözdür. Bu şəkildə yaranan mürəkkəb sözlər dilimizdə çoxdur: ayaqqabı, dəvəquşu, meşəbəyi, suiti və s. İkinci növ təyini söz birləşməsi əsasında yaranmış onomastik vahidlər də bu qəbildəndir. Məsələn, Bazardüzü (yə), Daşaltı (ya) və s. “Xankəndi” sözündə vurğu sözün son hecasına düşür”.

Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Hind-Avropa dilləri şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru professor İlham Tahirov da “Xankəndiyə” yazılışının doğru olduğunu hesab edir: “Xankəndi” mürəkkəb isimdir. Bir vurğu ilə tələffüz olunur, ona görə də bitişik yazılır. Yönlük halda -ya şəkilçsini qəbul edərək “Xankəndiyə” yazılır”.

Azərbaycan dilinin qaydalarının düzgün öyrənilməsinə xidmət edən “Grammar Azi” səhifəsinin yaradıcısı və idarəçisi Murad Hüseynov tələffüz formalarının zamanla formalaşdığını deyib. Bildirib ki, ikinci növ təyini söz birləşmələri əsasında yaranmış mürəkkəb sözlər zamanla formalaşır, lüğətə daxil edilir: “Məsələn, “əməkhaqqı” sözü əvvəllər ayrı yazılırdısa, indi bitişik yazılır. Onun hallara, mənsubiyyətə görə dəyişməsi də müvafiq formadadır. Eyni qayda “Xankəndi” sözünə də aiddir. Çünki bizdə eyni konstruksiya əsasında yaranmış toponimlər, coğrafi adlar, məsələn, “Pirallahı”, “Daşaltı” var. Bu cür sözlər dilimizdə mənsubiyyət və hallara görə dəyişir. Məsələn, “Pirallahıya” deyilir, “Pirallahına yox”. Amma elə sözlər də var ki, onlar təyini söz birləşməsi kimi bəzən dəyişir. Çox vaxt eşidirik ki, “Bazardüzünə” və ya “Bazardüzüyə” deyirlər. Bir söz nə qədər çox işlənirsə, o qədər çox kompaktlaşır. İnsan hansısa sözdən istifadə etdikdə psixoloji olaraq bunu rahatlaşdırmağa çalışır. “Xankəndi” sözü də eyni konstruksiya əsasında yaranmış toponimdir. O da müəyyən səbəblərdən bir müddət bizim işlək dilimizdən uzaq qalıb. 30 ildən çox o sözü tez-tez istifadə etməmişik, nitqimizdən müəyyən dərəcədə uzaq qalıb. Mən 2020-ci ildə Vətən müharibəsi zamanı səhifədə bu sözün hallanmasına aid paylaşım edəndə ilk növbədə “Xankəndiyə” olaraq paylaşmaq istədim. Heç vaxt düşmürdüm ki, “Xankəndinə” forması mövcud ola bilər. Araşdırmağa qərar verdim. Dilçilik İnstitutunun “Xankəndinə” mövqeyini görəndə özüm də təəccübləndim. Elə bildim ki, vahid mövqe budur, çünki başqaları fikir bildirməmişdi. Paylaşım böyük rezonansa səbəb oldu və həmin məsələ bu günə qədər də müzakirə olunur. Dil Komissiyası da bu mövzuya qoşuldu və onlar “Xankəndiyə” yazılmalı olduğunu bildirdilər. Fikrimcə, “Xankəndiyə” yazılması daha doğrudur. Çünki hazırda biz belə işlədirik. Ona görə yox ki, bu söz toponimdir. Elə mürəkkəb sözlər var ki, biz onları hələ də ikinci növ təyini söz birləşməsi kimi hallandırırıq. Məsələn, deyirik “ayaqqabı – ayaqqabıya”. Amma “köpək balığı-köpək balığıya” demirik. “Dünya görüşüyə” yox, “dünyagörüşünə” deyirik. Bununla psixolinqvistika məşğul olur”.

Murad Hüseynov köhnə yazılı mənbələrdə şəhərin adı hallandığı zaman “Xankəndinə” olaraq qeyd edildiyini söyləyib.

“Mən “Xankəndi” sözünün yazılışını paylaşanda, həm də 1992-ci ildə Britaniya parlamentinə bizim rəsmi müraciətimiz olan sənədə baxmışdım. Orada “Xankəndində”, “Xankəndindən” kimi yazılışlara rast gəlmək olardı. Yaxud digər 90-cı illərə aid mənbələr tapmışdım ki, orada “Xankəndi” sözü, ikinci növ təyini söz birləşməsi kimi hallanır. Ola bilər ki, əvvəl elə bu cür işlənib. Bu gün “Xankəndidə”, “Xankəndiyə” istifadəsi daha doğrudur. Çünki dil yerində dayanmır, inkişaf edir, kompaktlaşır, tənbəlləşir və sözləri öz dilimizə necə uyğundursa, elə də tələffüz edirik. Dilimizdə ikinci növ təyini söz birləşmələrinin konstruksiyası ətrafında yaranmış toponimlərin vahid işlənmə qaydası reqlamentəşməyib. İkinci növ təyini söz birləşməsi əsasında yaranmış toponimlərin vahid söz kimi hallanlanması haqqında qayda yoxdur. O demək deyil ki, kimsə “Xankəndində”, “Xankəndindən” yazsa, səhv kimi qeydə alınmalıdır. Bunu səhv kimi göstərmək üçün heç bir əsas yoxdur. Qaydalarda pərakəndəlik var. Həmin qeyri-dəqiqliyi imtahan suallarına salmaq olmaz. Çünki belə olduqda imtahan verən “Xankəndinə” ya “Xankəndiyə” yazmaqda çətinlik çəkəcək. Belə halda kimsə düzgün yazılış forması tələb edə bilməz”, – deyə Murad Hüseynov fikrini yekunlaşdırıb.